Hirç

Min xwe zor û bela gihand heta ber derîyê malê. Dibe destpêk ne wiha be lê gere mere ji cîhekî destpê bike.

Vê sibeha biharê min xwe avêt çol û beyaran. Salê carekê xwe li geryanê radikişînim. Berî bi ser rê kevim min haziriyek biçûk kir. Min termosê nîv lître tije fîltre qehwe kir û li rex wî lîtreyek av. Du hêk di cezwik de keliyan. Mixabin ez hîna wek diya xwe hêkan di cezwik de dikelînim. Hin amûr jê carina dikarin li derveyî xwezaya xwe bên bikaranîn. Ev cezwik jî yek ji wan e. Cara yekem min li kampeke du rojane hêk tê de kelandibûn. Wê rojê hevalan henekên xwe bi min kiribûn, lê min hîna jî tiştekî şûna wî bigire nedîtiye. Hin kes jê hêkan di çaydankekî biçûk de dikelînin. Ev hin kes wa hevalên henekên xwe bi min dikirin bûn. Min bêhtir henekên xwe bi wan kir. Aniha difikirim. Hîna jî nizanim ya rast çi ye lê min ti carî dev ji cezwikê xwe berneda. Nizanim belkî elimandin be. Her elimandin bi awayekî din cehimandin e jî. Ez vê yekê ji kalkê xwe zanim. "Lawo" digot "elimandin heye û elimandin heye. Tişta baş jixwe ji xwedê ve eyan e. Lê ya ne baş? Ew dibe cehimandin. Meyla dinyê hertim bi ser xerabîyê ve xwar e. Lewma divê em hewl bidin bo qencî rêya xwe bibîne." Derewan nekim, min çend wextan hewla xwe da ser qencîyê, lê meyla vê mîratê neguherî. Hertim bi hêla xerabîyê ve takêş dibû. Nizanim çima ye. Dibe bargiran be, lewma. Lê bargiranbûn tenê bi serê xwe bes e, nizanim.

Bavê min dibêje: "Na, ne bes e."

"Çima bavo?" Dibêjim.

"Çimkî aqil jî lazim e jê re." Dibêje. "Ew çiiqas barê te giran be jî go aqilê te têrê bike ewê barê te di cîh de sivik bibe."

"Ya aqilê min ji barê min girantir be bavo?"

"Aha wê çaxê nabe. Ezê niha ji te re tiştekî bibêjim. Hertim ji min re dibêjin: aqilê mirovên berê ji yên aniha çêtir bû. Çima? Çimkî dibêjin tu li wa avahiyên wan dinerî, danîna kevirên wan, zexmî ya kelehên wan, tu li hêbeta pramîtên Misrê binêre hela!"

"Heqeten bavo, çi aqilekî mezin e" dibêjim.

"Na lawo" dibêje "bifikire em berê bi keran diçûn êzingan. Di vegerê de wexta barê kerê me bi hêlekê de dadigeriya me radibû kevirek dixist hêla sivik ji bo barê me rast bibe û ew kevir bi me re dihat heta malê. Eger aqilê me hebûya me yê ji dêleva kevir êzingekî din li barê xwe zêde bikira. Çima wê ew kevirê çolê bi me re bihata malê?"

"Heqeten aqilê we sivik bû ye bavo" dibêjim. "Lê dîsa jî Misrîyan hin avahîhên pir bedew çêkirine."

"Belê, çêkirine lê ne bi aqil, bi pişta koleyan çêkirine. Niha tu gorên wan veke û hestiyên wa koleyan bişîne laboratuvaran, tê bibîne 'fitixa' hemûyan heye. Hemû bi êşa piştê mirine."

Hestiyên koleyên Misrîyan niha di çi rewşê de ne nizanim lê hêdî hêdî min tûrikê xwe dagirt. Niha di tûrik de termosek qehwe, yek av, du hêkên kelandî, firingîyek, nîv nanek, çend zeytûn û du serî penîr hene. Min vê sibeha biharê berê xwe da daristanê. Berê daristana me bêhtir ji darên berû û giwîjan pêk dihat. Niha ji ber polîtikayên wezareta daristanê ya dewletê bêhtir ji darên çaman pêk tê. Li nav bajarîyan dihat gotin; wezaretê hin ajalên êdî qelha wan hatine jî berdaye nav daristanê. Wek wehş, kîvroşk, sîxwur, mirîşkên bejî, çend heb gur. Min ti carî ev ajal nedîtine lê rojekê li qehwexanê min dît neçirvanan behs dikir. Yekî wehş dîtibû, roja din yekî kîvroşk, rojtira din yekî sîxwur. Herî dawî gundîyekî gotiye: îşev wehşek ketiye nava riwekên min û ti awahî tê de nehiştiye. Çend rojan li ser hevdu wehş hatiye serdana bexçê wî. Talî xelasiya xwe ji destan nekiriya çend xefk li ber vedaye. Çendekî xwe daye bendê lê tu encam bi dest nexistiye.

"Tu dibêjî qey haya wî ji xefkan heye mîrato, ji roja min ew xefk danîne berê wî neketiye nav bexçê min" dibêje.

"Baş e" dibêjim "dêmeg tu gihêştiye armanca xwe."

"Na" dibêje "ma hema wiha bi qûna sax bifilite dibe qey? Gere têkeve wê xefkê û hestiyên lingên wî hûrik hûrikî bibin. Xenzîr e kuro!"

Çendek din min bihîst ne wehş lê rovîyek ketiye wê xefkê. Lingê wî yê talîyê di ber re qut bûye. "Heta min xwe gihandê jî lingê qutbûyî di devê xefkê de tevdiliviya" dibêje xwediyê xefkê. Paşre kuçikan xwe gihandiyê û wî ji hev perçe parî kirine lê wehş hîna jî bi qûna sax li newalan digere.

Ew wehşê bi qûna sax filitî niha xwe li têlên kîjan bexçeyan radikişîne nizanim lê ez vê sibehê giham nav dar û berên daristanê. Bêhna çaman diket bêvila min. Carna difikirim; em êdî bixwazin jî nikarin vegerin xwezayê. Çûna xwezayê tiştek e û xwezayîbûn tişteke din. Em berê xwezayî bûn niha nizanim em çi ne. Carekê em jê veqetîyan û tu carên din em lê venegeriyan. Hin çûyîn jê bê veger in. Dibe ev jî yek ji wan be. "Em pê nehatin ser" digot kalkê min "me paşê xwe dayê û em careke din lê venegeriyan. Lewma, bi min êdî ne mimkun e em lê vegerin. Ji ber go em êdî ne xwezayî ne. Lê xweza her weke xwe ye. Ew ji xwe naçe. Darek heta dawiya emrê xwe darek e, kulîlkek heta diçilmise kulîlk e. Kîvroşkek heta dawiya emrê xwe jî kîvroşk e û reşbelekek çûkê heta dawiya emrê xwe reşbelek e. Giyayek heta diseride giya û kêzikeke gûgerînkê heta hetayê kêzik e. Top dike û digindirîne. Lê em? Yanî însan? Em hem weke xwe namînin hem jî nahêlin ti tişt weke xwe bimîne. Li vê xakê xerakirin ji me tê pirsîn. Qaşo em berpirsiyar in.”

Ez hîna li nav dar û berên daristanê de digeriyam. Hêdî hêdî ji rojhilat ewrên reş belav dibûn. Min xwe gihand serê zînekî. Li nezarê wî zînî qulipîm. Ewran da dû min. Çend çipikên baranê li ser bêvila min ketin. Min kumê xwe avêt serê xwe û lezand. Baranê zor dayê. Wek tu kuzê avê serberjêr bike dibariya. Min nerî xelasiya min ji dest tune. Heta giham ber deriyê Şikefta Xemikê taqet di min de nema. Bêyî li derdora xwe binerim ketim hundir. Şirîna avê bû di devê şikeftê re diherikî. Min hinekî li derdora xwe temaşe kir. Guhekî min li dengê baranê. Dawiya şikeftê tarî bû. Çend deqeyan wiha sekinîm nizanim. Baranê venekir. Hela çi min xwe zû gihand hundir ya na niha ti awayî di min de nemabû. Bi qandî seetekê sekinîm. Bû xurexura nava min. Birçî bûm. Min devê tûrikê xwe vekir. Termosê qehwê vala bibû. Jixwe êdî ji min re ne lazim bû. Min hêk, firingî, penîr, nan, û zeytûn li ber xwe raxist. Paşê min li hundir, berê min li derve. Hinekî ji xwe çû me, lê zû li xwe vegeriyam. Hat bîra min careke din wiha li ber baranê mabûm. Dîsa li vê daristanê bûm, lê ne di hundir vê şikeftê de. Wê çaxê darên çama tune bûn û dewlet dûr bû. Niha em di himbêza hev de ne. Em û dewlet. Kêliyekê diçim demên zarokatiya xwe. "Qey wî wextî dewlet jî hîna zarok bû" dibêjim. Min hîna dest bi xwarina hêka duduyan nekiribû. Fişefişa bêvilekê hat ji pişta stûyê min. Sawekê girt ser dilê min. Tirsîyam. Matmayî mam. Xwarin di qirika min de ma. Nehat xwarê. Bi tirs li xwe fitilîm. Çavên min û wî hirçê bi qasî dewletekê bû li hevdu nêrîn. Çend kêliyan min bêhna xwe girt. Hew mabû ruh ji min biçe. Kêliyekê ber çavên min reş bûn. Dinya zelûl bû. Min xwe nedî. Çend dilop girêza wî heywanî bi ser min de niqutîn. Dikir hûmehûm. Hêlaw ji devê wî hildikişiya. Diranên wî dibiriqîn. Bi derbekê re xwe dirêjî min kir. Bê hemdê xwe ez jê vekişiyam. Gindirî jêrê şikeftê bûm. Pişta min li kevir û daran ketiye. Kêliyekê ji xwe çû me. Wexta hatim ser hişê xwe min dît hirçê min ketiye ser xwarina min. Qûna qûna vekişiyam. Rabûm ser xwe. Hirç bi awirekî li min nerî. Hêrs bû. Rabû ser du lingan û bi ber min de reviya. Hemû qaweta min li ser lingên min kom bû. Min paşê xwe dayê û reviyam. Zor û bela giham heta ber derîyê malê.

Gelî xwendevanan; çend rojan min li qehwexaneyê behsa vê serpêhatiya xwe kir. Kesî bawer nekir, ji lewma niha ji we re behs dikim. Zanim hûnê ji min bawer bikin. Bi min xerîb tê; însanên go ji wehşan û dewletê bawer dikin çima ji hirçêkî bi tenê bawer nakin?

Underground

Jakub Schikaneder
Murder in the House - 1890

Qero li binê siya darê vezelîya ye. Di destê wî de cixareyeke sêpel, dû hildikişe. Wî jî dixwest ji sibehê heta êvarî li dû pinpinîkan bazbide, piffî pişpişokan bike, mêşan bixesîne, gûzan li ser hacetê xwe bişkîne... lê xem e. Dibê; "rabe, pêjn bi ser te de hatin." Saw e. Guh li ser xiştexişta ji nav pûş tê bel dike. Destê xwe dirêjî newqa xwe dike. Serê neynûkan bi hesin dibin. Deng jê nayê. Çizînî dikeve serî. Qevzê dixe kefa dest, dijidîne. Hêdîka ji ber qûşê kaş dike. Giran dibe. Giranî ewlehî ye, êdî pê pişrast e. Simbilokên serê gihakên hişk diricifin. Meraq wî kaş dike. Bi ser telpekê pûş de daqul dibe. Bi serê teqerofê dide hêlekê. Dikene. "Ne tu be ne sawa te be Kîso" dibêje "tu xêrê ji qalikê xwe nebînî." Derbek teqîn bi demançê dikeve. Gule di orta pişta kîso re dikevê lê di ku dera wî re derdikeve ez nizanim. Qero hûû dike dûmana serê namlûyê, mekînê bi du zivran li dora tiliya eşhedê badide û dixe ber qûşê. Dixwaze hilmeke din ji wî 'malê baş' bikişîne. Dimêje. Dû jê nayê. Heste dide ber bêvilê. Çerq, çerq û çerq, agir jê dernayê. Destê xwe lê dijidîne. Dil heye bişkîne, ray lê nayê. Çend dilop xwêdan ji nava tiliyan diniqutin. Diçipin ber koka sitrîyekî. Ax dimêje. Dibe rehm ji rehikan re. Pelikên hişk û ziwa kesk dibin. Xwîn di tamaran de digere. Sira bayekî tê û lêdide. Qero dikene. Sitrî digirnije. Heste ber bi ezmanan ve çeng dike, li hewa şewqa tavê dide hesinê wî, dibiriqe, têra dilê xwe hildikişe jor. Ji mêj ve ye dest li qevza demançê şidiyaye. Çawa berî dikeve rastî tava li ezmên, teqîn pêdikeve, çingînî ji heste tê, dipengize ber serê berata kîso. "Min bi xêra te de mîzto, ger agir ji te derneyê tu ji çi xirê min re ye?" dibêje Qero yê cixara pêneketî di nava herdu lêvan de. Li dora tiliyê zivreke din li xwe dixe demançe û berjêrî qûşa li navê geriyayî dibe. Kêf li vî zamotî diherime. "Jixwe ji min re zêde bû" dibêje. Qe niza zêdebûn daîm ne-lazimbûn e? Dixwazim bibêjim "ne bawer im" lê aha, ev jî ji min re ne lazim e, yanî zêde. Difikirim, li vê dinyê zêdebûnek hebe ew jî em in, dibêjim. Ez, Qero, hesteyê bi derbeke demançê teqîyayî, pelê kaxiza li dora esrarê geriyayî, ew kenê jinika wê îro bi me re binale û paşre bimire. Em zêdebûn in, kêmbûna me ji wî sitirîyê hişk re tiştekî îfade nake. Min go îfade. Emê îro biçin îfadeyekê jî. Pêşî emê îfada jinekê bigrin, paşre gere em bidin. Porspîyekî rojekê gotibû; "Her bi dest xistin ji-destkirinekê dixwaze. Çi berî xwe dibe çi paşî xwe." Ne bawerim wî ji xwe fêm dikir, lê me ev hewadîs weke doktrînekê li xwe anî bû. Li gor vê qeydê; bo me jinik bi dest xista pêşî gere me ew bikuşta. Eger me nekuşta wê xwe biavêta ber trênê, me ew kuşt, dîsa ket, eger me nekuşta belkî tiştek bi serî nehata, me kuşt, serî ket ber tekeran. Ka kê çi bi dest xist seyda? Çima ji aniha de ev tiştan ji we re dibêjim? Kêfa min wiha dixwaze. Xwezî huşbûn ji terefê xwedê de tenê para min ketibûya. Min ê ev qewlê xwe eseh bi cîh anîbûya. Carina ji xwe re dibêjim "vitik di te deye, ne vitik be jî eseh tiştek di te de heye." Ezê edî huş bibim. Tiştê di me de ye besî me ye. 

Me berê xwe da bajêr. Berjêr. Serê me xweş, bêhna me fireh e. Ji xerakirina rêyeke bêqisûr xwiyanî ye şaredarî dixebite. "Bixwe oxlim bixwe!" dibêje kalemêrekî li ser kursiyeke qehwexaneyê tizbîyê badide. Li heman qehwexanê me xwe da ser maseyekê. Du çay ji me re hatin, bû çinqîna qedeha Qero, ez dihênijim. Dengê erebeyan di guhê min re derbas dibin, digihên mejiyê min. Kêfa min ji vî bajarî re nayê. Jixwe yên kêfa wan ji vî bajarî re tên bila li xwe bipirsin ji kerema xwe, belbî kurm ketibin hişê wan. Qemyonek derbas dibe. Bi çavên xwe nabînim lê texmîn dikim ewê qemyon be. Xem nake. Ne qemyon be wê çi bibe? Nizanim. Biborin min serên we bi ev agahiyên ne lazim re êşand. Na, neborin! Eger serên we bi tiştekî wiha ne lazim êşiya be wî serîyî di cîhê cîh de qut bikin, biavêjin, belbî ber zikê çend kûçikên pirçî bigire. Naxwazim ew dîmena serên jêkirî bibînim, çavên min vebûn. Qero firta dawî li çayê dixe. Min li ya xwe nerî, tebeqeyek tozê girtiye ser devê qedehê. Ji kerema xwe hûnê li vê derewê biborin; bûye sinît, bi çakûçan naşikê. Berî ez ta bi derzî vekim bibêjim; berî niha çi hatibû serê heste heman tişt hat serê qedeha çaya min jî. Qero hûû kir dûmana serê teqerofê, li dor tiliyê du zivir û ber bi qûşê. "Lêde oxlim lêde!" got ew kalemêrê xemxurê xwarina şaredar û bêvila xwe bilind kir. Bêvil hê daneketibû erdê qerepeleyek hat ji serê sikakê. Çend kes li dû pişta jinikeke pêxwas, bazdidan. Kirasê wê li ba dibû. Li texma me destek gihêşt kiras. Kaş kir. Jinik ma tena derpî. "Kerê min te ji hev neçirand!" got yê kirasê çiriyayî di dest de mayî. Jinikê li dû xwe nenerî. Li texma me pêl qedeha şikenandî kir. Li xwe ho veneda. Em hol bûn ser lingan û me da dû wan. Jinik li kevirekî pêyarêkê hilkumî, dev û rû çû erdê. Mêrikê di dest de kirasê çirandî xwe gihandê, hişk zevt kir. Dengê erebeyan di guhê min de em nêzî wan bûn. Dengê bêhna tirse-xwêdana jinikê di bêvila min de. Zimanê min zû tevgeriya; "kuro berde!" Berneda. Destê me herduyan bi hev re çû ser qûşê, bilind bû, teqîn bi demançê ket û tepîn bi mêrik. Ket.... 

(Wê ev çîrok berdewam bike.) 

Bizûz

Piştî barana vê sibehê kişiyam qalikê xwe. Min go qalik hûn xelet fêm nekin. Ji kulmek perîk û çend hestiyên qurfok pêk têm. Mere bixwaze dikare bi derbekê re bibe kevir. Min xwest lê ez nebûm. Belbî miradê min ne ji dil bû. Lê hûn bixwazin. Belbî bibe çengek av ji axa gora zindiyan re. Axir hûn zanin. Hazir hûn bi pirrî tiştan zanin; nexwestin jî xwestineke, vê jî bizanin. Min go kişiyam qalikê xwe. Ûskut bûm. Kêliyeke berê çîreçîra min bû li dor hêlînê. Qirçeqirçe hêkan û çîzewîza çêlikan bû. Pêlavekê da ser sitûna konê mala min. Melisand. Wê kêliyê mere nizane çi bike. Niha jî nizanim, lê wê kêliyê min bêhtir nizanîbû. Vê carê nezanî bizûz e. Dikirûse. 

Tu li min dinerî. Bi wê tava berêvarê re. Li wê şaneşîna qatê jorîn. Mesele bû qat jixwe tu dizanî mertebeyek heye. Ez li ya ewil im. Ewilbûna min te li ya duyemîn bi cîh dike, jixwe tu zanî. Jêr û jor. Ser û bin. Dirêj û kin. Man û mirin. Ev ya talî çi mertebeyeke ne li gor me ye. Mirin. Wê rojê du çêlikên min gihan wê mertebê. Ez mam li dewsê. Dinya diguhere lê dews her li şûna xwe ye. Mîsal; dewsa pêlavê, xwîna li erdê, dengê baranê, qalikên hêkan, bêhna beratê, çingîna hesin, giranîya betonê, siya guliyê darê, kirtekirta kurmikê di pel de dixebite. Xwezîya xwe bi vêya tînim. Dewsa min her li vir e. Li ber siya vê talanê me. Bi rengê gulê û şirîna baranê re me. Hêlîna min ya hilweşiyayî ji blokên we yên betonî mezintir e. 

Min xwe daye ser qotê kevirekî û ba li perîkên min dide, ûskut im. Tu li şaneşînê yî û li min dinerî. Piştî vê kêliyê zanim ezê bi bizûz bim û têkevim rehikên te. 

"Berfa Sor" ango Hin Xêl û Xeyalên Panoramîk

Berfa Sor / Mehmet Dicle
Weşanên Zîz
2023

Di axiriyê de her roman panoramayek e. Çima? Nêrîn e, lewma. Di va mîrateyên berhemên edebî de, karakter tu bi xwe be jî (ew kesê tê qalê nivîskar bi xwe be jî) tu yê îlhes hewceyî nêrînên xwe yên ji derveyî xwe be. Divê tu ji derve de li xwe binerî. Belbî jî lewma ye dibêjin; tu yê ti carî xwe nas neke. Rewşeke girîft e. Lê axir mijara min ya li ser vê romanê ewê ne ev be û mala xwedê ava; yê xwe zane jixwe zane, yê nizane toz û tepaz e. Bi min huner, çiqas karibe bi dinyê vebe ewqas huner e. Çima bi dinyê vebe? Çi lazimiya hunerê bi vê "pêvebûn"ê heye? Nêrîn e, lewma. Nêrîn (bi çi awayî dibe bila bibe) ew "awira" derveyî dinyê ye. Ev "dervebûn" bi awireke hunerî re diguhere "tevlîbûna"dinyê. Mîsal; eger tu ne li derve be tu yê ti carî nikaribe li reşika çavên ew kesê li hemberî xwe binerî. Ji qewla Levinas; bi fikir, nêrîn, teheyul û heta bi derûniya xwe tu yê ti carî nikaribe di cîhana "yê din" keve. Tu yê hertim li wî sînorê "hêbûna yê din" biwarqile. Mixabin ew sînor ji bejna te bilintir e. Her carê tê xwe li wî sînorî rakişîne bo daxilî dinyaya "yê din" bibe û qûnaqûna vegere. Hewl e ev. Bi berhemeke edebî re, ev dibe hewleke hunerê û ew tişta mere herî nêzîkî wî sînorî dike ev hewldana hunerî ye. Ne bawerim weke her tiştê din pîroziyek hunerê jî hebe, lê eger hebe jî ewê ev hewldan be pîrozbûna hunerê. (Li ser ruhê Sheakspear el-fatîhe.) Bi min di berhemên edebî de krîterek hebe wê ev be; gelo çiqasî nêzî dinyê bûye? Wek beşereke eyidî vê dinyayê dibêjim; ew huner çiqasî nêzî dinyê bûbe ewê wîqasî nêzî min jî bibe. Ez; yanî, xerîbê axa vê dinyaliga niha li ser "hewl didim" hewcedarê vê hewla hunerî me. Ji derve me. Ne bi xwe me. Tenê ez û nêrînên xwe me. Ev romana Dicle di vê çarçoveyê de ew "hewldana edebî" ye û dikare mere misqaleke din nêzî sînorên dinyê bike. Çawa dike? Bi awireke panoramayî dike. Sînorên vê panoramayê digihê sînorê berwelatan. Ji derveyî wê dinê dinêre bo xwe bigihîne kezeba vê erdnigariyê. Ev awirê ji derveyî vê garanê awireke zelûl e, teql bi teql diguhere awireke bi dinyê ve helandî. 

Di vê berhemê de tişta bala min kişand panoramîkbûna wê ye. Tevgerên di vê berhemê de panorameyeke Kudistanê xêz dikin. Heta roman bi xwe panorama ye, ji hevokeke minîmal bigire heta bi pasajeke dirêj, bi tevgerekê, xuşîniyekê an çipînekê ev panorama weke deştekê pahn dibe li ber lingên çiyayekî. Bi vî awayî Berfa Sor bi dinyê ve dibe. Fermo çend dîmenên panoramîk:

Panorama 1: "Dewlet mîza kerê ye, naqede." (r.62) Mîza kerê çiqas neqede wê dîmen jî ewqas berfireh bibe û axir hûn çiqas bi şetê kerê zanibin ewqa bi qelsiya dewletê jî zanin. Mîza kerê çiqas dirêj biherike, dewlet ewqa li ber lingên we pahn dibe. Bawerim dengê wê şiirîniyê hat we? 

Panorama 2: "Hesp winda bû ji nişka ve, bi bayê bezê derbasî zemanekî din bû. (...) Sîya çiqlên dara gilyazê bi Şerbetê bûbûn siya gerîlayeke ji du qirşikan. Piçûçik. Bi qasî tiliyekê." (r.167) Ev 'zemanê din' dikare azadî be, nikare xewn û xeyal, belbî himbêza dê, belbî bêhna cehterê, belbî jî ne ti tişt be lê axir ew panoramaya ji xireciran sayil hat xêzkirin û madem dîmen amade ye em dikarin gerîlayekî ji du qirşikên dara gilyazê jî deynin ser qoziya vê dîmenê, belbî bi mirad me ji me re. 

Panorama 3: "Rojekê pêsîrên jinan bi çemê Kinê re hatine." (r.152) Çem diherike an pêsîrên jinan? Emê nizanibin lê ev çemê qehweyî nema li ti gewmikan disekine û ew pêsîrên jinan wê aqaran vekin li pêşiya wa gewmikan. 

Panorama 4: "Lezgîn di nîqika paşîn de kêrê di valahiya Sadiq de çik dike. Kêr heta pişika wî nasekine. Sadiq li bin dara sincê dikeve. Çûçik tê, xwe li ser guliyê darê datîne." (r.59) Li vir eger kêr negihê pişikê, çûçik jî nayê xwe li ser wî guliyê darê danayne. Bi awayeke din ketina Sadiq dibe firîna çûçikê be jî. Kêr çiqa bi kûr de biçe wê çûçik bêhtir xwe li gulî bijidîne. Ji vir û wêde ew çûçik em in, çûçikên bêbask. Emê her û her li vê dîmena benîademî binerin, metel. 

Panorama 5: "Bayê şeveke zivistanê hat, marekî kor fîkand, tifingek teqiya, dengê wê kar kir di çiyayan de, guleya wê ya westiyayî wek mêşeke havînê di ber çavên wan re derbas bû. Qurmê tiliya Remo ya eşedê jan da li dû guleyê.." (r.81) Awirên me jana tiliya Remo ne. Weke guleyan di ber çavên me re derbas dibin, ew êş û êşikên me yên ji axir zemanan de me bi xwe re gihandine heta vê derê. 

Panorama 6: "Çaqê wî yê çepê ji qeşayê bû, ranedibû, her ku ling davêt diderizî." (r.79) Panoramayeke li hemana ye ev, ezê di xwe re nebînim tevbilivînim. Neyta min tune careke din biderizim. Were lingê min, tu bide dû min, hela bê em newaleke din jî sax nakin. 

Hezîme

Ji bo guhdarkirinê:

Bayek di pencerê re dikeve hundir. Digere. Teqîna deriyê odeyekê tê û pê re beroşa li ser dezgehê mitbexê ji dîwêr dişeqite, zivrekê li xwe dixe, paşre li qûn rûdine. Pisîk dibizde xwe dixe qul û qulozên zexîreyê. Li pencereyan peledar dibim yek bi yek digirim. Bêdengî. 

Li bendî qedera xwe me. "Na lê" dibêjim "ma tiştên wiha jî çêdibin? Wê kaxizek ji ku zanibe kê çi gû xwariye?" Ev a li bendî me ne mumkin e qedera min be. Dibe heriya navekî xwe ne girtibe lewma beriya hemûyan vebe an belbî du nav bi hevre vebibin. Kî yê zanibe ji va çend navan kî ye ew gûxwir? Xwesûya min dibêje "tenê xwedê." Erê, tenê ew zanibe xem nake, çimkî dilsoz e ji ti keseke din re nabêje. Eger ew tenê zanibe jixwe ne mumkin e keseke din zanibe. Lewma ezê jî pişta xwe bidim Xwedayê alemîn. Gere mere li benda qenyata wî be, belbî wê çaxê mere karibe ji bendemayînê têr bibe. 

Carna zanebûn tuneye dibêjim. Hebe jî wê ev be; bêdengî. Xwedê bi her tiştî zane lewma evqas bêdeng e. Çimkî zanebûn vê dixwaze, bêdengiyeke eseh, qe nebe gotineke di cîh de. "Lewma şûrê bêdengiya Xwedê her tim weke nû hatibe seqakirin dibiriqe, ewqa tûj e dikare taseke avê di nêvî re qut bike û ji herdu felqên tasê dilopek av bi tenê be jî neniqute" digot ew şêxê bavê min vê êvarê ew li dû xwe anîbû malê. Çû. Niha ne li vir e. Şikek xiste navmera me û çû. Bi min Şêx tenê tiştek safî kir; berdewamiya jihevnebaweriyên me. Yanî, wî jî qurmek li agirê me zêde kir.

Guman, ji dilopeke xwînê zindîtir e. Dilop dikare di cîhê xwe de bisekine. Lê guman? Ew diherike. Fireh dide ber xwe. Axê dajo. Xiramekê dihêle li dewsa xwe. Ji kevir siviktir çi hebe dihelîne. Misqalek rimilk be jî namîne li nav wa bixuran. Kerkot dibe dinya. 

Şêx, li serê odeka vê sibê min bi şurtê dimalt, çong veda, bavê min li teniştê. Herkes sar. Çengek herî ji me xwest, çend perçe kaxiz û tasek av. Me danî ber. Qelemek ji ceba xwe derxist, danî ser kaxizan. Kefa destê xwe danî ser, bi ber bavê min de şand: "Binivîs." Nav, yek bi yek derbasî ser kaxizan bûn. Qelem ma li hêlekê, her navek bû topikek û paşre ketin nav girêkên heriyê. Ji vir û pêde hertişt ket hikmê ilm. Li ser girêkan bû minemin, hêdî hedî derbasî nav avê bûn. Destmalek ji bêrîka Şêx derket, devê tasê nixumand. Bi çend hilman li ser hat hûkirin. "Bi îzna xwedê emê çend kêliyên din rê li ber vê lehiya gumanê bigirin" got Şêx "ew kê ev şuxilê hanê kiribe ewê girêka wî navî biqelişe weke hinareke dawiya payîzê, de tewkel xweda." Vegeriya ser bavê min: "Tenê ez û tu emê wî navî bibînin, di dexlê te de me Hecî bila nebe sebebê xwînê, soz?" Hecî vegeriya li her rûyên me yekê mêzand; "soz, soza Xwedayê alemîne Seyda." Dest dirêjî kujê destmalê bû. Destmal hêdîka ji ser devê tasê şeqitî. Herdu seriyan bi çar çavan li hundirê tasê mêzandin. Du tiliyên bavê min dirêjî nav avê bûn, girêkek devqelişî ji nav kişand. Herî herifand, kaxiz vekir, di cîh de qat kir û cardin bi du tiliyan xiste ceba sakoyê xwe. 

Ji vir û pêde hertişt ket hikmê gumanê. Vedigerim mitbexê, beroşa vê sibehê li qûn runiştî hiltînim nav firaqoçikan. Pencereyan vedikim. Çênîyek goştê ji êvar de mayî datînim ber pisîkê, dike miremir. 

Berxweş

Bi rohniya agirê li derve pêketî re sûretên gulîyên darê direqisîn li ser dîwarên odeyê. Wî wextî şiyar bûm. Qerepeleyek hebû li derve. Bo zanibim ne di xewnekê de me gere rabûma ser lingan. Diteyisîm. Eger hestiyê bêvilê min nexapîne, bêhna şewatekê dihat. Tep û repa lingan bû ber bi heman hêlê ve bazdidan. Bi pêhisîna laşê xwe ne bawer bûm lewma serê min ket balîfê cardin. Kêliyekê jixwe ve çûm. Hingê bêhna şewatê tûjtir bû min nema xwe girt. Çavên min ziq man li ser sûretê guliyên darê. Min ev sûret şiband keriyekî qulingan ewil, paşre guherî silûetê pisîkekê. Rast li min nerî. Ji min be li tazîbûna min dinerî. Min xwe nixumand hinekî. Dest bi alastina lingên xwe kir. "Pişşt" min go, serê xwe bilind kir û cardin li reşika çavên min nerî. Bi destekî, min hêdîka balîfa li ber serê xwe kişand û dawşandê. Deng ji dîwêr nehat lê pisîka li ber pencerê pengizî. Nikarim di vî 'emrî de derewan bikim, hinekî tirsîyam. Ev hinekbûn jî hinekî derew e lê ezê serên we neêşînim. Hinek tişt hene carina mere hinohino dikin xwe. Vê carê belkî nebim lê wexta min şimika xwe xist pê, li ber pencerê şipiya sekinîm û li derve nerî; min ê ji ku zanibûya ezê bêhtir li xwe hayê bibim? Mere carina nizane. Nezanî taqeta can e bi min. Ew ê bi hertiştî zanibe wê çawa taqet bike gavek nû biavêje? Nizanim. Lê zanim min şimika xwe kir pê û şipiya li ber pencerê sekinîm. Ew kî bû digot nizanim; "mere hinekî jî kirinên zanebûna xwe ye." An zanebûna kirinên xwe bû? Çi ferq heye? Pir e, hûn zanin. Welhasil, min nerî agir bi mala cîranan ketiye. Şêniyên taxê lê peledar bûne. Her hinek bi qasî derfetên xwe çengek av davêjin wî agirî. Min tena derpê û pîjeme bazda derve. 

Kengî lê hayê bûm, nizanim. Tenê dengê jina min hîna di guhê min de ye; "Sebrî! rabe agir bi mala cîranan ketiye." Wexta ez derketim ji min pêve tu kes li derve tunebû. Di destê min de satileke tije av û bi matmayîneke tenê eyidî wê kêliyê, ber bi agir ve meşiyam. Bi hişê xwe ne bawerim lê dibêm qey destê sibehê bû. Wek şîrqeşîrqa dengê çûkên sibehê dihat guhên min. Lê cardin jî hûn pê ne bawer bin. Ez nizanim cîranên din dibêjin; weke cebilxaneyeke avê bi min re be li agir peledar bûme. Mumkin e. Hê min satila ewil li êgir nereşandiye di cîh de ketime erdê. Weke çav ruhsitîn ketibim ji xwe ve çûme. Min çi dît? Ezê niha ji we re bibêjim. Di dexlê we de me min çawa ji xwe bawer nekiriye hûn jî eynî wiha bawer bikin. Ew kî bû digot nizanim; "bawerî li ser nebaweriyê ava dibe." Bi min gû dixwe, naxwe nebawerî jî dikare li ser baweriyê ava bibe. Lê ezê cardin jî îro bi vê gotina qerase emel bikim. Nizanim. Hema wiha tê hesabê min. Min dît, Qeyso yê reşîqemer bi kazekaz ji nav agir bazdide. Ne ji serê wî bûya min ew nasnedikir. Agir ji serî wî pêve xwe li hemû laşê wî pêçabû, heta serê terîyê. Çav ji serî bazdidan. Li pişt wî Xanima Sureyya, bi kizirokên tayê serî li erdê pahn bibû. Li rex wê Emer Beg ê mêrê wê tevlî bedil û qerewata xwe çik û tenê disekinî. Tiliya xwe ya eşhedê hêdîka bilind kir û li pêşiya herdu lêvên xwe bi cîh kir. Go; "hişşş." Tenê tê bîra min çongên min lerizîn. Ava di satilê de jî lerizî lê nebêjin qey ji ber lerza laşê min bû. Hin jê dibêjin te bi xwe de mîz kiriye lê hûn bawer nekin. Ew peşkên avê bûn li teşkên min ketibûn, ji vêya bawer bikin. 

Bayekî payîzî dihat xwe li nav û guhê darên hê pelneweşandî dixist. Xuşêniya sikakê bû. Wê şevê xew li min tune bû. Lingek min li hêwanê yê din li şaneşînê bû. Destgirtiyê min vê mexreba roja reş ji min xeyidî bû. Çavek min li dûmana cixarê yê din li serê sikakê bû. "Ewê vegere" min ji xwe re digot, "Eger şiyar bimînim wê teqez vegere." Beriya çend salan em guldesteyek ji evînê bûn. Çawa bû, çi bû em guherîn gulsitrîyekî. (Ev gulsitrî gere nêr be, wek hûn jî zanin min karîbû bigota "gulsitrîyeke" jî lê hin nav li bejna zayendên xwe nayên.) Ev serê çend wextan bû balîfên me ji hev cûda bûn welhasil. Serê pakêta cixarê ya sêyem û dawîka ya duyem bû. Tam berxweş bibûm. Wê gavê çavê min yê li serê sikakê bi agirê li pencereya Emer Begê ket. Agir bi perdeyan re hildikişiya. Bû teqîna dengê caman. Piştre Sebrî yê mêrê Wesîlekê di dest de satilek ji malê derket. Satila weke min tam berxweş Sebrî bi hêlekê ve xwar dikir. Bi delkan xwe gihand ber agirê mala Emer Begê. Kazekaza kûçikekî dihat lê qajewaja jinikekê dengê wî heywanê sewsî ditepisand. Sebrî xwe li ber agir xweş kir. Dengê du teqînan hat. Bi va herdu teqînan re agir gurtir bû. Weke teqînên di nava me herdu destgirtiyan de bûn, piştî wa teqînan agirê me jî gur dibû. 

Bi destê wê sibeha hêlhele re baranekê ji ewran da rê û bariya bi ser xweliya vê taxê de. Encax wê gavê agir tefiya. Ji xaniyê destbirakê min Emer Begê xweliyeke komirî mabû û çend sûretên nîvşewitî yên bi teqînan re firîyane derveyî malê. Li ser wa sûretan, bişirîneke di bin simbêlan û ewtîneke kûçikê di paxila Sureyya Xanê mabû.

Fîlmek: Das Weisse Band

Das Weisse Band / Michael Haneke
2009

Min  cara ewil texrîben heft sal berê li vî fîlmî temaşe kir. Piştî wê bi salekê li zankoyê bû mijara dersên me yên sînemayê. Bi vê mebestê min careke din temaşe kir û niha bo vê nivîsê bû cara sêyem berê xwe didim sinematografî ya Michael Haneke. Maşalê vê carê xelasiya xwe ji dest bikim, lê ne bawer im. Bîranînên vî fîlmî weke têleke nexwiyanî ne, li ber lingê temaşevanên hêja û nehêja xefk vedane. Xefkek e ev fîlm û weke her xefkê zane ewê te ji ku dera te zevt bike. Tu ewil weke xwe derdikeve ber ekranê, paşre bandeke sipî li milên te tê girêdan. Tu bi wê bandê re vedigerî malê lê ji te pêve tu kes wê bandê nabîne. Emê paşre ji vê rewşê re bibêjin huner. Huner bo min bi vî rengê xwe hinekî jî kedîkirin e. Weke her binavkirinê û paşre binaxkirinê. Binavkirin li ser vî celebî hinekî jî binaxkirin e bi min. 

Das Weisse Band 

Bila fîlm destpêbike. Em li gundekî Alman in. Wext beriya herba cîhanê ya yekemîn e. Li ser qenheta vebêjê fîlm ev çîroka niha wê ji me re were gotin bi temamî rast e an nerast e em nizanin. Jixwe ev ne muhîm e. Doktorê gund, li ser  pişta hespê xwe, ber bi gund ve tê. Hesp li têlekê dihulkume û tevî siwariyê xwe dev û rû dikeve erdê. Ew têl xwiya ye bi destê hinan hatiye danîn. Doktor birîndar dibe. Ew hê nehatiye ji bîr kirin, piştî wextekî jineke karçî tê kuştin. Paşre lawê baron tê revandin û hin şikence li ser laşê wî tên kirin. Piştre carekê agir bi êxurekî dikeve û  zarokekî din merûzî hin şikenceyan dimîne. Her çiqas gundî zanibin ev ê va xerabiyan dikin ji nav wan e jî tu kes li xwe eşkere nake. Fîlm hingê diçe hişktir dibe. Haneke bi her diyalogeke nû kêra hunera xwe bêhtir disûte.

Das Weisse Band 

Şideta li pişt deriyên girtî, xwedî ziman e êdî. Heta ziman bi xwe dibe şidet û li sitûyê wijdan siwar dibe. Şideta fîzîkî li ber ev a ziman nerm dimîne. Êdî wext destpêka herbeke mezintir e û gund dinya ye. Çiqas evqa bûyer diqewimin jî her yek ji yeka beriya xwe zûtir tê jibîrkirin. Jibîrkirin li vê nuxteyê hinekî dikeve eyarê efûkirinê. Lê dengê tûtîkekê, dilxelînîya ji jinekê, diyaloga zarokekî bi xwedê re, lêmikurhatinên gunehên bavekî, qurbanî kirina çûkekê, cezakirinên bavekî û hwd. nayên jibîrkirinê û pê re efûkirinê. Axlebe zarok bi destên dê û bavan têne cezakirin. Bi vê cezakirinê re di çavê gelek rexnegiran de "dê û bav dixwazin barê gunehên xwe li sitûyê zarokan bikin." Mumkin e. Hin jê jî li ser avakirinên kodên faşîzmê disekinin. Eger şîroveya ewil mumkin be ya duyem mumkintir e. Bi qewla şîroveyê, faşîzm, bi destpêka zarokbûnê re dikeve hucreyên ev jiyana ji mişt xerabiyê pêk tê. Di vê astê de ji ber go hemû qeîdeyên civakî sereqûnkî dibin, hikimdariya qencî û merhametê ji serî de têkçûyî ye. Xefka vî fîlmî ewil ji vir tê. Her çiqas em temaşevan (weke laş û  hişmendiyekê) li derveyî vê lîstikê bi cîh bûbin jî bi kutakirina lîstikê re emê jî piştî mihasebeyeke wijdanî wê banda sipî bi milên xwe ve girêbidin. Ew band semboleke pak û paqijî, rengeke masûmiyetê ye. Bi vê re,  qesasê derew, bêexlaqî, hesûdî, zexelî û gunehên bi her awayî ye. Keşayê gund xwedî çend zaroka ye. Piştî go dibîne zarokên wî tevlî çend cûre gunehan dibin, ji nûka ve (berê jî wiha kiriye) biryara girêdana bandê dide. Di heman wextî de ev band jî bi vê temsîliyetê cûreyeke cezakirinê ye. Yek ji vî cezayî jî îfşakirin e. Ev band her çî bibe sebeba bêgunehiyê jî bi heman awayî sembola gunehkariyê ye jî. Çi go, band di milên kê de be emê zanibin ew kes gunehkarek e. Axir em ji fîlm zanin, ev band jî wê rê li ber gunehkariyê negire. 

Das Weisse Band 

Bi min di vî fîlmî de masûmiyetek tenê heye û ew jî bê band e. "Xwekuştina" wî bavê karmend. Fîlm li ser vê mirinê nasekine. Tenê dîmeneke biçûçik em dibîbin: mêrik di hundir de dardakirî ye. Heta ev mirin liyaqî jibîrkirinê jî nayê.  Nayê bîranîn go heta were jibîrkirin. Li hember ewqa zûjibîrkirinan ev bo tu kesî nabe bîranînek biçûçik jî. Hinan kuştiye an wî xwe dardakiriye? Fîlm li ser vê pirsê tu agahiyan nade. Lê ev nehêjabûna jibîrkirinê dihêle go em bibêjin ev camêr "xwekuştî"yeke. Lewma ye, bi min bêgunehkariya saf ev e û tu band nikarin şûna vê paqijî ya zêdeyî hedê xwe  zelal, bigirin. 

Michael Haneke 

Haneke bi vê çîrokê re, rê li ber "hay ji xwegunehkariya" me vedike. Bi rasteqîniyek hişk emê lê hay bibin go heman gunehkarî li ser milên me ye jî. Lewma ne mumkin e em bê band ji ber wê ekranê rabin. Amenna. Lîstikvanan cîhê xwe girt, em li barê xwe hayê bûn û sînorê çîrokê guherî sînorê dinyayê, vêca pirs ev e; Haneke, di dest xwe de bi qedeheke şeraba Frensî û di nav herdu lêvan de bi qelûneke prototîp a rewşenbîriyê re li ku dera vê dinyayê bi cîh dibe? Jê wêdetir em, li rex yar û yarikan piştî derketinên sînemayê, di milên me de bandeke sembola bêgunehiyê, emê çiqasî karibin pak bin?

Das Weisse Band 

Nîşe: Ev kurtenivîs bo min kurteheqareteke li vî fîlmî. Di çavên min de ev fîlm liyaqî gengeşiyên hê firehtir e lê niha wê culhetê di xwe de nabînim. mixabin. Belbî di wexteke firehtir de û li dinyayeke din.  

Romaneke Berbad: Şador

Şador - Dilawer Zeraq
Weşanên Lîs / 2023

Metnek baş, çawa zane wê xwendevanê xwe aciz neke? Bersiv: nizane. Metnek nebaş, çawa zane wê xwendevanê xwe aciz bike? Bersiv: nizane. Metnê baş vê nezanbûnê ji xwe re nake derd, ya rast meraq jî nake. Tu ji metnên baş bipirse; "bê tişta baş û xerab çi ye?" wê devjihev, sewsî, êtîm-êtîm li te binere. Çimkî nedîtiye, pak e, paqij e. Ji bingehên xwe de wanî ye. Xem ji metnê baş re tune ye. Bo metnê baş çîrok çi be ew e, qet û bileh ne sentetîk e, bi xwe re heye, ne bo xwe heye. Li aliyê din, metnê nebaş vê nezanbûnê ji xwe re dike derd, lewma her teqlomeqlo ye. Li her cîhekî qerpolekî bi xwe ve girêdide, hingê dimeşe dibe zirecêbeke pel û potan, lê axir heta digihê ber lingên xwendevan ji metnbûnê derdikeve, dibe serqotekî hişk û ziwa. Metnê nebaş beriya nizanibe çawa xwendevanê xwe aciz bike, nizane aciz dike an nake jî. Bi metn bimîne; dibêje qey ew tiştekî baş dike. Ev qenheta metn dike go hinekî din pêde biçe. Êdî otoqontrol pê re namîne, ger jê be ew ecêbeke agir e. Bi min mafdar e, çimkî nizane. Dibêje; ez çiqasî bi ser de bimeşim ezê zexmtir bibim. Nabe. Wele nabe, bileh nabe. Meşa metnê nebaş heta ber lingê xwende ye. Ji xwe tekane meşa wî jî ev e. Li wir ditefe. Ji xwe de şax bernade. Qerpol jê diweşin. Dimîne serqotekî hişk û ziwa. "Şador" bo min metneke wiha bû û ezê bi vê nêrînê li ser çend xalên vê romanê biştexilim. 

1. Karakter gişk qurbaniyên vebêj in. Di vê romanê de tenê vebêjeke 'nexwiyayî' heye û ji min be "nêr" e. Roman li ser fikrê wî ava bûye û bi nêrînên wî dimeşe. Lewma erasa meydana çîrokê tev bi xwîna qurbaniyên karakteran dibiriqe. Karakter hemû bo fikrê wî dixebitin lê ti carî bikêrnayên. Yek ji wan jî bo xwe naxebite. Hemû di bin desthilatdariya wî 'nêrevebêjî' de ne. Di edebiyatê de mesela vebêjiyê bi 'kîjan karakter diştexile re' ne girêdayî ye. Çîrok dikare bi devê sed karakterî bê vegotin û dikarî bi devê yekî tenê jî. Ev di çîrokê de ti carî nabe krîtera pirvebêjiyê. Pirvebêjî ne hejmara devan ya rengan e. Mîsal; em vê çîrokê wek Besna vegotibe dixwînin lê şêwaz bi devê her karakterî yek e. Ziman jî yek e. Hertişt bo fikir û tevgerên Rizgan pêk tên. Ev fikir û tevger di heman wextî de aqilê 'vebêjê nexwiyayî' ye. Yek karakterek tenê jî heta dawiyê ji xeta xwe şaş nabe. Her roleke bi destê vebêj li sitûyê wan hatiye barkirin yek bi yek tên bi cîhkirin. Lê bela go ne bi destê xwe ne ti carî bikêrnayên. Bêruh, xav û pasîf in. Vebêj wek 'pêker' berê wan dabe ku ketine wî rengî û ji qalikê xwe dernayên. 

2. Çîrok gişk qurbaniya fikrekî ye. "Helbet tu dizanî. Min daye ser wê rêyê. Rêya kuştina nêrtîya har û rep." (r.150) Fikir ev e; "kuştina nêrtîyê." (Ev nêrbûn; desthilatdariya mêra ye, hikimdarî ya bava ye, şûrê li ser sitûyê mêbûnê ye, qetilê xwe û dinyê ye, zilma dewletê ye, çi dibe bila bibe me eleqedar nake, ne hewceye em wek naverok an temsîlkirin lê binerin û ji xwe ev mijar tenê îro nehatiye rûkirin, bi hezar salane tê gengeşekirin û hêviya min jê ew e bila her were perçekirin.) Ev hewldan karakterê me yê qurbaniyê 'nêrevebêj' xistiya 'nav êş û azaran'. Ev êş û azar li tevahiya romanê belav bûye; "Ez naxwazim tiştekî li cem xwe bihêlim. Êdî... Giran e. Barê wê. Barê min." (r.46). Derdê Rizgan ewqa zor e, bo bîne ziman gere her carê Besna li ber bigere; "Heyran de bêje... Te ez tetirxanî kirim!" (r.132). Wiha rihet nabêje helbet, her carê, gere ewil du an yek cixareyekê bipêçe, belkî yekê bide Sûskewa xwe, paşre bi kesereke kûr bikşîne kezeba xwe, ha belkî vê carê bêje lê pirrî caran nabêje. Besna tetirxanî bû an nebû nizanim lê em têra xwe nepixîn. Kezeb û pişik li me reş kir ev ruhiyeta karakterên romantîk-mîstîk. Eger ev metn bi vê mîstîkbûna ruhiyeta karakterên xwe tenê bimîne jî 'nêremetn'e. Di çîrokê de fikrê "kuştina nêrtîyê" zêdeyî xwe beloq dimîne. Ev beloqbûn hingê mezin dibe êdî bi tena serê xwe dibe 'nêr'ekî beloqtir û di çavê xwendevan de radibe. Mesele êdî ne kuştina nêrbûnê lê qewîkirina nêrbûneke din e. Her çiqas fikra tekane, ji qewlî metn; kuştina nêrbûnê be jî, ev dibe antîtezek û dikeve kirasê metn. Êdî ew 'nêrbûna' qewlê kuştina wê hatiye dayîn bi vî kirasî re mezintir dibe û (li min biborînin) xwe li xwendevên diboqîne. Ji xeynî vî fikrê tekane metn rê nade ti hewldanên din. Ev rewş karakteran pasîf, îmkanên vegotinê qels û heqê teheyulkirina xwendevan xesp dike. Nêrbûna metn esil ji vir tê. 

3. Mêbûn gişk qurbanîyên avakirina nêrbûneke qewîtir in. Her çiqas Rizgan bêhtir serdest be jî herdu karakterên me yên sereke bi her tiştên xwe wek amûrên 'nêrevebêjê nexwiyayî' tevdigerin. Ev ne destpêk û ne jî talîya qurbanîkirina wan e. Jixwe ew di hişê vebêj de her wiha bi cîh bûne. Xwiya ye qet ji ferzkirina vê hişmendiyê xelas nabin û jixwe wek du karakterên pêker vê xelasiyê naxwazin jî, qe nebe em ti hewldaneke bi vî rengî nabînin. Besna, ewil pêgirtiyê 'nêrevebêj' û paşre yê Rizgan e. Lewma di her kirin û gotinê de wî tesdîq dike. Mîsal; "Rizgan, qurbana te, tu çi xweşik guherîyî..." (r.123). "Mabû wek kur' û niha, ew kur, wekî mêrekî ku bi mejîyê xwe ve, bi dilê xwe ve, bi ruhê xwe ve, bi tevlîbûn û feraseta xwe ve, pirî caran dikir ku ez bi jinbûna xwe dilgeş bibim." (r.87). "Mêrik çi dilrast bûye." (r.82). "Her tim ez dihiştim şaş û metel." (r.71). "Rizgan ji alî sehkirin û baldarîyê ve xurt bû." (r.57). Ev gotin hemû û bi dehan gotinên din bi devê Besna bo Rizgan tên gotin. (Lê em ti carî nabînin Rizgan bi vî hawî pesnê şexsiyeta Besna dide.) Ew metelbûn heyranbûn e û heyranbûn tesdîqkirin e. Bi vî awayî karaktereke wek vê jinê, du caran 'pêgirtî' ye. Carekê bo bîr û emelên vebêj û carekê jî bo qewîkirina nêrbûna nû. Tenê tesqîq jî nake, li gel ewqas tunebûna hebûna xwe, pirrî caran xwe sûcdar û kêm jî hîs dike; "Tu yê heta kîngê û çi qas bi tirsa xwe ya bêwate û nelicî vî zilamî bibehecînî.." (r.132). Ev xwesûcdarkirin ne dilnizmîyek an bîrbirinek e, bi giştî ferzkirina hişmendiya 'nêrevêbej'e bo qewîkirina nêrbûneke nû û qurbanîkirina mêbûna vegotinê ye. Ev der qonaxa mêbûneke kuştî ye. 

Em berê xwe bidin karakterê 'nûnêr.' Rizganê go ji ber hewldana 'kuştina nêrbûnê' di kûrahiya êş azaran de ye di heman wextî de 'qurenêr' e jî; 

- "Ez baş fam nakim tu çêla çi dikî. Ka hinekî din jî bo min berfireh bike..."

- Ez ê berfireh jî bikim, dorfireh jî bikim, bêhnfireh jî bikim..." Rizgan, ji nişkê ve gotina xwe birî û bişirîneke mizirî li ser lêvên wî da der.(r.54-55). 

Zirzopiya karakterê go dike û nake ji kûra êş û êşikên guherîna xwe dernakeve ye ev diyalog. Bi heman awayî ev quretî, jixwebaweriya 'nêrevebêj' e jî. 'Nêrbûna' bi mezinkirina êşên guherînê re serdest, piştî wextekî aîdiyetên xwe qewîtir dike û pê re li kirasê nêrbûna nû dike. Xalek ji metn, vê rewşê gelkî beloq û şelaq dide xwiyanî. Carekê, delaliyê Besna yê berê, li hember Rizgan, wê ji sitûyê wê maçî dike. Ev bûyer tirsekê dixe dilê Besnayê. Gelo wê Rizgan nebêje çi? Wê neheside? "Heta ku ez gêhiştibûm nik Rizgan, laşê min seranpê li lerzê ketibû û min nikaribû xweşikî li ser dara lingên xwe bimînim."(r.130). Wiha di nava xwe de dikeve heftûheyştan. Diteyise heta go tîne ziman. Rizgan ewil wek nedîtibe diştexile, lê em zanin xwe li xamî datîne. Axir dev ji vê min-dît-û-nedîyê berdide û piştî qure-diyalogekê wiha dibêje; "Tu dizanî, ger wî ji alî çepê yê stûyê te, yanî ji wê dera ku ez tim maçî dikim, tu maç bikirayî, ez dibêjim qey ezê di wê gavê de têk biçûma. Lê na, wî ne got alîyê çepê ye, ne jî got alî rastê ye; wî tenê tu maç kirî. Wî xwest çêja canê te hilde. Wî berê xwe da laşê te. Teww jixwe belkî tu carî haya wî ji ruhê te çênebûye jî. Tu dizanî heyran, ez di wê gavê de kêfxweş bûm."(r.139). Mêr çi nêr be û çi 'nêrbûnkuşt' îlhes wê xwedî li tiştekî derkeve. Ev fikir û nêrîn ne kuştin lê qewîkirina nêrbûneke nû ye. Nêrbûneke ji nêrbûna beriya xwe reptir e ev. Kompleks û her di xwe de aktîf e. Hezkirin, êdî hezkirineke nêrane ye û bi min hemû meşrûbûna xwe wenda kiriye. Dawiya vegotinê li kuştina nêrbûnê nesekiniye, axlebe aîdiyetên nêrbûneke nû bi dest xistiye. Mixabin, wê kuştina ev nêrbûna nû ji ya berî xwe ne hêsantir be. Ev biriqîna li erasa meydanê ne ji ber guherîneke nû lê biriqîna xwînê ye û ev xwîn; xwîna mêbûna edebî ye. 

 

Xelek û Hin Dîmenên Mînîmal

Xelek - Şems Qemer 

Weşanên Avesta 

2021

"Xelek" mijûlî ye. Bo vî metnî gotina min ya ewil wê ev be. Naxwe mijûlî çi ye? Li gor min bo wexteke kin 'neyînîkirin'a rasteqîniyên heyînê ye. Dinya axlebe kombûna van neyinîkirinan e. Bi aweyeke din temamiya mijûliyan e û tişta ji ber mijûliyan maye jî em in. Em, yanî loqek goştê di nav diranên vê garanê de cûtî. Her mijûlî rê li ber yeka din vedike. Lewma însên kêm caran bi dinyê ve dibe. Di "Xelek"ê de ev 'kêm-car-bûn' bi hin dîmenên mînîmal metn bi dest û ling dikin. Li gor vebêj ev metn qidqida mirîşkê ye. Bi gotina min dengê jibîrnekirinê ye. Her dîmeneke mînîmal rê li ber yeke din û her mijûlî rê li ber mijûliyeke din vedike. Qidqida mirîşkê ya piştî hêkkirinê heta mijûliyeke nû ye. Piştî tevlîbûna wê mijûliyê hêk tê jibîrkirin. "Naxwe mijûlbûn e dermanê jibîrkirinê." (r.29) Ji vê gotinê re "Na" dibêjim. Derman, weke Derrîda gotî 'di eynî wextî de jehr e jî' û dibe mijûlbûn hertim nebe alîgirê jibîrkirinê. Bi vê nêrînê re "Xelek" êdî mijûliya jibîrnekirinê ye. 

Çend dîmenên mînîmal: 

1. "Rojeke havînê, nava rojê, di bêdengiya li nav mezel de, çizîniya kêzikê." (r.55) Çiqas dîmeneke jibîrnekir! Di vê dîmenê de 'hebûn' weke çizîniya kezikê di guh de digere. Vegerîna li wî dengî lîstikeke mijûliyê ye bo jibîrnekirinê. 

2. "Xuşêniyek hat guhê min; rojek havînê, nava rojê li biniya deviyekê; pûşê li derdorê bi rê re dire'elî, li ser tehtê hinetîtkek gewrikî û ezmanek mîna behrê, ziwa. Di ber tehtê re striyek mîna kulîlkekê jî dihejiya, torbeyek naylonî lê aliqî.' (r.55). Eger hevoka ewil qiddidîka mirîşkê be ya duyem jî hêka li rex modikê ye. Ew torbeyê li strî aliqiye jibîrnekirin a vê dîmenê ye. 'Te xelekek li xwe xist û tu cardin hat li min warqilî' dibêje torbe. Naxwe mijûliyên te yên dermanê jibîrkirinê bi kêrî çi te hatin? Lewma dibêjim, torbeyekî vala bi vê jibîrnekirinê dikare ji du torbeyên tije, tijetir be. 

3. "Li devê dikanekê, li ser pûş lodek şebeş, yek jê du felqe û kêr tê de çikandî, sor, wek kulîlkekê. Mozqirkek li ser şebeş daniye, yek jê jî li dorê." (r.18) Dinya weke xwe li wêda hanê ye, lê jehra mijûliyê weke wê mozqirkê vingîne di hiş de digere û hin jê jî li dorê. Weke Heidegger gotî 'çi be ew e dinya' bê peyam û bê şîret. 

4. "Bizmarek ji nav lêvan hat kişandin û tevşo di text de kuta." (r.36) Zimanê cîhana binehiş, zimaneke bê gotin e. Em vê yekê axlebe ji Proust zanin. Gotin hinekî jî jibîrkirin e. 

Vincent Van Gogh - Cotek Pêlav

1886

5. "Li ser xalîçeya dîwêr xezalek li ber avê; çavek li avê dinere, ê din li revê." (r. 16) "Vê tabloya Van Gogh, cotek pêlavên qube yên gundîkî, wekî din ne tiştek in" (Heidegger) Ev tablo li gor Heidegger tu tiştî îfade nake, li wir e û her weke xwe ye. Lê axir tu dikarî bibêjî; wexteke derengiya payîzê ye, li rex agirê pixêriyê betilandin û tenêbûn e jî'. Naxwe xezala çavek li avê û yek li revê dikare çi îfade bike? Bersiva min; hertiştî. Ew dîmena li ser xalîçeyê ji niha û wêde tenê ne dîmenek e. Çavê xezalê yê li revê vê dîmenê zindî dike. Dîmen êdî daxilî hiş bûye. Xezal berî revê di hişê vebêj de vezeliya ye. Em êdî zanin tenê bi tepîn, reqîn an xûşînek biçûk bimîne ewê xezal ji tabloyê bipengize, lê axir dîmen wê her di hiş de be.

Mijûlî derman e, bi awayeke din jehr e jî, bi dîmenekê dikare bi singilkê hiş de bialiqe û weke benîştê li hiriyê geriyaye qet ji hev safî nebe. Bi min xelek a sereke ya vê "Xelek"ê ev e. 

Berxwedêr

Derketim. Di nava herdu lêvan de cixare. Berî li quble. Yê min li rojhilat. Bayê pêşîn duxan kişand û ber bi bakur de firand.

-Apo, erebe kengî bi rê dikeve?

- Di pêncan de. Yanî şeş kêm şêşt deqe û çar jî zêde şêşt. 

- Baş e. Pêşî vala ye? 

- Dawî jî vala ye.

- Dawî jî vala be pêşî tewtew vala ye. 

- Birazê, erebe vikîvala ye. 

Rêwî me. Zêviyên geniman çendek berê li dar bûn. Mişmiş kesk bûn. Ger hebûna niha zer bibûn. Mîratan îsal tunebûn. Di nav pirêzeyên genim û di ber siya darên mişmişan re derbas dibim. Li derekê disekine şufêr. Bêhna axa avî tê. Piştxilusek destê xwe ji çavên xwe re dike sîh. Xwe di bin guliyên daran re diqelizîne. Min nasdike. Dikene. Diranên zêr dibiriqin. 

-Ho xwarzî, tu dikî bi ku de biçî? 

- Diyarbekir xalo. 

- Baş e. Zû here, dereng venegere. 

- Waa xalo! Tu li vir çi dikî? 

- Darên bê mişmiş av didim. 

- Bereket be xalo. 

Destê xwe di camê re bilind dikim, weke destên oxirê, bi rast de dibim, bi çep de vedigerînim. Germ e. Binçengên min xwêdan da ye. Camê datînim heta nêvî. Bayê çemî li nav tilîyên min dide. Dirêjî ba dibim. Zevt nakim. Pinpinîkek hewka bi bêvila min re dişeqite. Kelmêşek li sipîka çavê min dikeve. Difirkînim, derdikeve. Destê min bi ba re hê dilîze. Bêhtir dirêj dibim. Vê carê wek zevt dikim. Dolmîş di ber qemyonekê re derbas dibe. Piyê min ji enîşkê berjêr bi xwe re dibe. Hew carekê dileqim. Xwîn dipijiqe ser sipiya dolmîşê. Ji enîşkê berjêrtirê min li rex pirêza genim tevdilive. "Ûfftt, pit kir law!" dibêje şufêr. 

Wê berêvarê, wiha bi du destan çûm, bi dest û nîvekî vegeriyam. Nîvê min hê li rex rê ye, nîvê din hê di ber xwe dide. Berxwedêr e.