"Berfa Sor" ango Hin Xêl û Xeyalên Panoramîk

Berfa Sor / Mehmet Dicle
Weşanên Zîz
2023

Di axiriyê de her roman panoramayek e. Çima? Nêrîn e, lewma. Di va mîrateyên berhemên edebî de, karakter tu bi xwe be jî (ew kesê tê qalê nivîskar bi xwe be jî) tu yê îlhes hewceyî nêrînên xwe yên ji derveyî xwe be. Divê tu ji derve de li xwe binerî. Belbî jî lewma ye dibêjin; tu yê ti carî xwe nas neke. Rewşeke girîft e. Lê axir mijara min ya li ser vê romanê ewê ne ev be û mala xwedê ava; yê xwe zane jixwe zane, yê nizane toz û tepaz e. Bi min huner, çiqas karibe bi dinyê vebe ewqas huner e. Çima bi dinyê vebe? Çi lazimiya hunerê bi vê "pêvebûn"ê heye? Nêrîn e, lewma. Nêrîn (bi çi awayî dibe bila bibe) ew "awira" derveyî dinyê ye. Ev "dervebûn" bi awireke hunerî re diguhere "tevlîbûna"dinyê. Mîsal; eger tu ne li derve be tu yê ti carî nikaribe li reşika çavên ew kesê li hemberî xwe binerî. Ji qewla Levinas; bi fikir, nêrîn, teheyul û heta bi derûniya xwe tu yê ti carî nikaribe di cîhana "yê din" keve. Tu yê hertim li wî sînorê "hêbûna yê din" biwarqile. Mixabin ew sînor ji bejna te bilintir e. Her carê tê xwe li wî sînorî rakişîne bo daxilî dinyaya "yê din" bibe û qûnaqûna vegere. Hewl e ev. Bi berhemeke edebî re, ev dibe hewleke hunerê û ew tişta mere herî nêzîkî wî sînorî dike ev hewldana hunerî ye. Ne bawerim weke her tiştê din pîroziyek hunerê jî hebe, lê eger hebe jî ewê ev hewldan be pîrozbûna hunerê. (Li ser ruhê Sheakspear el-fatîhe.) Bi min di berhemên edebî de krîterek hebe wê ev be; gelo çiqasî nêzî dinyê bûye? Wek beşereke eyidî vê dinyayê dibêjim; ew huner çiqasî nêzî dinyê bûbe ewê wîqasî nêzî min jî bibe. Ez; yanî, xerîbê axa vê dinyaliga niha li ser "hewl didim" hewcedarê vê hewla hunerî me. Ji derve me. Ne bi xwe me. Tenê ez û nêrînên xwe me. Ev romana Dicle di vê çarçoveyê de ew "hewldana edebî" ye û dikare mere misqaleke din nêzî sînorên dinyê bike. Çawa dike? Bi awireke panoramayî dike. Sînorên vê panoramayê digihê sînorê berwelatan. Ji derveyî wê dinê dinêre bo xwe bigihîne kezeba vê erdnigariyê. Ev awirê ji derveyî vê garanê awireke zelûl e, teql bi teql diguhere awireke bi dinyê ve helandî. 

Di vê berhemê de tişta bala min kişand panoramîkbûna wê ye. Tevgerên di vê berhemê de panorameyeke Kudistanê xêz dikin. Heta roman bi xwe panorama ye, ji hevokeke minîmal bigire heta bi pasajeke dirêj, bi tevgerekê, xuşîniyekê an çipînekê ev panorama weke deştekê pahn dibe li ber lingên çiyayekî. Bi vî awayî Berfa Sor bi dinyê ve dibe. Fermo çend dîmenên panoramîk:

Panorama 1: "Dewlet mîza kerê ye, naqede." (r.62) Mîza kerê çiqas neqede wê dîmen jî ewqas berfireh bibe û axir hûn çiqas bi şetê kerê zanibin ewqa bi qelsiya dewletê jî zanin. Mîza kerê çiqas dirêj biherike, dewlet ewqa li ber lingên we pahn dibe. Bawerim dengê wê şiirîniyê hat we? 

Panorama 2: "Hesp winda bû ji nişka ve, bi bayê bezê derbasî zemanekî din bû. (...) Sîya çiqlên dara gilyazê bi Şerbetê bûbûn siya gerîlayeke ji du qirşikan. Piçûçik. Bi qasî tiliyekê." (r.167) Ev 'zemanê din' dikare azadî be, nikare xewn û xeyal, belbî himbêza dê, belbî bêhna cehterê, belbî jî ne ti tişt be lê axir ew panoramaya ji xireciran sayil hat xêzkirin û madem dîmen amade ye em dikarin gerîlayekî ji du qirşikên dara gilyazê jî deynin ser qoziya vê dîmenê, belbî bi mirad me ji me re. 

Panorama 3: "Rojekê pêsîrên jinan bi çemê Kinê re hatine." (r.152) Çem diherike an pêsîrên jinan? Emê nizanibin lê ev çemê qehweyî nema li ti gewmikan disekine û ew pêsîrên jinan wê aqaran vekin li pêşiya wa gewmikan. 

Panorama 4: "Lezgîn di nîqika paşîn de kêrê di valahiya Sadiq de çik dike. Kêr heta pişika wî nasekine. Sadiq li bin dara sincê dikeve. Çûçik tê, xwe li ser guliyê darê datîne." (r.59) Li vir eger kêr negihê pişikê, çûçik jî nayê xwe li ser wî guliyê darê danayne. Bi awayeke din ketina Sadiq dibe firîna çûçikê be jî. Kêr çiqa bi kûr de biçe wê çûçik bêhtir xwe li gulî bijidîne. Ji vir û wêde ew çûçik em in, çûçikên bêbask. Emê her û her li vê dîmena benîademî binerin, metel. 

Panorama 5: "Bayê şeveke zivistanê hat, marekî kor fîkand, tifingek teqiya, dengê wê kar kir di çiyayan de, guleya wê ya westiyayî wek mêşeke havînê di ber çavên wan re derbas bû. Qurmê tiliya Remo ya eşedê jan da li dû guleyê.." (r.81) Awirên me jana tiliya Remo ne. Weke guleyan di ber çavên me re derbas dibin, ew êş û êşikên me yên ji axir zemanan de me bi xwe re gihandine heta vê derê. 

Panorama 6: "Çaqê wî yê çepê ji qeşayê bû, ranedibû, her ku ling davêt diderizî." (r.79) Panoramayeke li hemana ye ev, ezê di xwe re nebînim tevbilivînim. Neyta min tune careke din biderizim. Were lingê min, tu bide dû min, hela bê em newaleke din jî sax nakin. 

Hezîme

Ji bo guhdarkirinê:

Bayek di pencerê re dikeve hundir. Digere. Teqîna deriyê odeyekê tê û pê re beroşa li ser dezgehê mitbexê ji dîwêr dişeqite, zivrekê li xwe dixe, paşre li qûn rûdine. Pisîk dibizde xwe dixe qul û qulozên zexîreyê. Li pencereyan peledar dibim yek bi yek digirim. Bêdengî. 

Li bendî qedera xwe me. "Na lê" dibêjim "ma tiştên wiha jî çêdibin? Wê kaxizek ji ku zanibe kê çi gû xwariye?" Ev a li bendî me ne mumkin e qedera min be. Dibe heriya navekî xwe ne girtibe lewma beriya hemûyan vebe an belbî du nav bi hevre vebibin. Kî yê zanibe ji va çend navan kî ye ew gûxwir? Xwesûya min dibêje "tenê xwedê." Erê, tenê ew zanibe xem nake, çimkî dilsoz e ji ti keseke din re nabêje. Eger ew tenê zanibe jixwe ne mumkin e keseke din zanibe. Lewma ezê jî pişta xwe bidim Xwedayê alemîn. Gere mere li benda qenyata wî be, belbî wê çaxê mere karibe ji bendemayînê têr bibe. 

Carna zanebûn tuneye dibêjim. Hebe jî wê ev be; bêdengî. Xwedê bi her tiştî zane lewma evqas bêdeng e. Çimkî zanebûn vê dixwaze, bêdengiyeke eseh, qe nebe gotineke di cîh de. "Lewma şûrê bêdengiya Xwedê her tim weke nû hatibe seqakirin dibiriqe, ewqa tûj e dikare taseke avê di nêvî re qut bike û ji herdu felqên tasê dilopek av bi tenê be jî neniqute" digot ew şêxê bavê min vê êvarê ew li dû xwe anîbû malê. Çû. Niha ne li vir e. Şikek xiste navmera me û çû. Bi min Şêx tenê tiştek safî kir; berdewamiya jihevnebaweriyên me. Yanî, wî jî qurmek li agirê me zêde kir.

Guman, ji dilopeke xwînê zindîtir e. Dilop dikare di cîhê xwe de bisekine. Lê guman? Ew diherike. Fireh dide ber xwe. Axê dajo. Xiramekê dihêle li dewsa xwe. Ji kevir siviktir çi hebe dihelîne. Misqalek rimilk be jî namîne li nav wa bixuran. Kerkot dibe dinya. 

Şêx, li serê odeka vê sibê min bi şurtê dimalt, çong veda, bavê min li teniştê. Herkes sar. Çengek herî ji me xwest, çend perçe kaxiz û tasek av. Me danî ber. Qelemek ji ceba xwe derxist, danî ser kaxizan. Kefa destê xwe danî ser, bi ber bavê min de şand: "Binivîs." Nav, yek bi yek derbasî ser kaxizan bûn. Qelem ma li hêlekê, her navek bû topikek û paşre ketin nav girêkên heriyê. Ji vir û pêde hertişt ket hikmê ilm. Li ser girêkan bû minemin, hêdî hedî derbasî nav avê bûn. Destmalek ji bêrîka Şêx derket, devê tasê nixumand. Bi çend hilman li ser hat hûkirin. "Bi îzna xwedê emê çend kêliyên din rê li ber vê lehiya gumanê bigirin" got Şêx "ew kê ev şuxilê hanê kiribe ewê girêka wî navî biqelişe weke hinareke dawiya payîzê, de tewkel xweda." Vegeriya ser bavê min: "Tenê ez û tu emê wî navî bibînin, di dexlê te de me Hecî bila nebe sebebê xwînê, soz?" Hecî vegeriya li her rûyên me yekê mêzand; "soz, soza Xwedayê alemîne Seyda." Dest dirêjî kujê destmalê bû. Destmal hêdîka ji ser devê tasê şeqitî. Herdu seriyan bi çar çavan li hundirê tasê mêzandin. Du tiliyên bavê min dirêjî nav avê bûn, girêkek devqelişî ji nav kişand. Herî herifand, kaxiz vekir, di cîh de qat kir û cardin bi du tiliyan xiste ceba sakoyê xwe. 

Ji vir û pêde hertişt ket hikmê gumanê. Vedigerim mitbexê, beroşa vê sibehê li qûn runiştî hiltînim nav firaqoçikan. Pencereyan vedikim. Çênîyek goştê ji êvar de mayî datînim ber pisîkê, dike miremir.